Wakacje dla niektórych powoli się kończą, inni – mają jeszcze ponad miesiąc, a w moim przypadku pojawia się ekscytacja jutrzejszym wyjazdem w Bieszczady. Czy uda mi się spotkać żerującą zwierzynę, dotrzeć do granicy trzech państw, zaliczyć co najmniej kilkanaście cerkwi i dawnych cmentarzy oraz odwiedzić skansen w Sanoku? Wszystko zależy od pogody oraz moich wędrowniczych możliwości, które – jak i cała forma sportowa – ostatnio kuleją. Szczęśliwie mam mapę i przewodniki, więc nie będzie źle. Co jednak mogli zrobić niegdyś podróżnicy, gdy dane im było zapuścić się w regiony z rzadko dotykane ludzką stopą (względnie obuwiem)? O tym w kilku kolejnych postach, dotyczących nowożytnych map Islandii. Tekst ten parę miesięcy temu mogłem wygłosić w Łodzi i średnio to wyszło, bo miał być o tym, czego na tych mapach nie ma, a skończyło się omawianiem tego co jest, a czego nie było widać (światło w sali padało tak, że na prezentowanych z rzutnika mapach niewiele było widać). Miłej lektury o kraju, o którym wciąż za mało się pisze, a już zwłaszcza pomijają go historycy sztuki!
***
Czasy nowożytne, w szczególności od połowy XVI w. do początku XVIII w. uznawane są przez większość badaczy historii kartografii za „złoty okres” rozwoju tej dziedziny nauki[1]. Z powstałych w tym czasie prac wydzielić można dwie istotne grupy: mapy, których przeznaczenie było stricte utylitarne, posiadające prawie wyłącznie informacje o topografii (w szczególności przeznaczone dla żeglarzy) oraz mapy, które obok możliwie najwierniejszego przedstawienia warunków naturalnych regionu przekazywać miały także najistotniejsze informacje historyczne lub o lokalnej faunie i florze. Te drugie (zwykle większych rozmiarów) przeznaczone były dla bardziej wyrobionego odbiorcy, dysponującego zazwyczaj większymi środkami finansowymi, stąd też inkorporowały często elementy wywodzące się z mitologii i literatury (jak postaci alegoryczne), a także ozdabiane były ówcześnie popularnymi ornamentami. Do tej ostatniej kategorii zalicza się zwykle dzieła wydawane przez Sebastiana Münstera i Abrahama Orteliusa w 2. poł. XVI w. oraz Jodocusa Hondiusa i rodziny Blaeu w XVII w. – autorów najdroższej europejskiej książki powstałej w tym stuleciu[2]. Powstałe wówczas mapy Islandii na ogół pozbawione są takich elementów i pozornie wydawać się może, że wydawnictwa kartograficzne nie podjęły starań, by uzyskać szerszą wiedzę na temat wyspy. Brak przedstawień bóstw czy postaci alegorycznych sugerujących urodzajność i zasobność regionu na tle postępującego od końca średniowiecza ochłodzenia klimatu wydaje się oczywisty, niemniej porównując powstałe w okresie nowożytnym mapy Islandii z mapami innych regionów zauważyć można niewiele informacji z innych dziedzin nauki.
Islandia po 1000 r. włączona została do ekumeny christianitas, niemniej nadal pozostawała na jej peryferiach (podobnie jak większość świata nordyckiego), toteż pierwsze mapy przedstawiające ten region powstały dopiero w XIV i XV w.[3] Z uwagi na niechęć Wikingów, a następnie ludów skandynawskich do sporządzania map, dopiero pod koniec wieków średnich udało się połączyć wiedzę mieszkańców wybrzeża Morza Północnego z umiejętnościami kartograficznymi geografów italskich. Choć Islandczycy podówczas cenieni byli przede wszystkim jako producenci ryb, handlarze siarką i ptasimi piórami, to odległość jaka dzieliła centra naukowe od wyspy nie zachęcała do weryfikowania faktów, jakie na temat północno-zachodniej Europy przekazywali Saxo Gramatyk czy Claudius Clavus, wskutek czego wydawnictwa (zwłaszcza weneckie) opierały się wielokrotnie na pełnej sprzeczności i prawdopodobnie wymyślonej opowieści o podróży dwóch braci Zenich do nierzeczywistych krain: Frislandii, Estotilandii, Drogio i archipelagu siedmiu innych wysp[4]. Przekazane przez C. Clavusa informacje pozornie wydawały się sprzeczne, toteż nie dziwi wzmianka Guillaume’a Fillastre’a, kanonika z Reims, iż wątpi on w to, że Grenlandia („zielony kraj”) znajduje się bardziej na północy niż Islandia („kraj lodu”). Tym samym francuski humanista postanowił przesunąć Islandię nieco bardziej na północ, by jej nazwa odpowiadała spodziewanemu klimatowi[5].
Również dla wielu ludów skandynawskich Islandia z czasem wykluczona została z kręgu zainteresowań, zarówno od strony społecznej, jak i ekonomicznej, o czym świadczy chociażby wzmianka z „Konungs Skuggsjá” („Speculum Regale”), w której ojciec opisuje synowi świat nordycki, ale w przypadku Islandii wyjątkowo podkreśla, że jego wiadomości pochodzą z drugiej ręki[6]. Następstwem takiego pojmowania roli wyspy oraz rzadkich niekiedy kontaktów pomiędzy Islandczykami a ludnością reszty Europy (kroniki opisują m.in. kilkunastoletnie przerwy między pojawieniem się statków z Norwegii, Danii czy Anglii[7]) było występowanie wielu przeinaczeń i błędów na mapach tego regionu. Pierwszym z takich czynników było traktowanie Morza Północnego i Morza Arktycznego jako jednego wspólnego akwenu ograniczonego od północy lądem, co odpowiadało tradycyjnym nordyckim wyobrażeniom i przedstawione zostało na mapie C. Clavusa z 1427 r.[8] Jedną z największych wątpliwości w dziejach nowożytnej kartografii wprowadziła katalońska mapa z końca XV w., w której pojawiła się przesunięta na południe skandynawska wyspa podpisana jako „Fixlanda”. Obecność Portugalczyków w tym regionie potwierdza zarówno mająca miejsce ok. 1476 r. wyprawa pod wodzą D. Pininga i H. Pothorsta, zaś innych ludów iberyjskich – pojawienie się baskijskich wielorybników u wybrzeży Grenlandii ok. 1420 r.[9] Tak znaczna rozbieżność w obu mapach odnośnie położenia Islandii[10] oraz fakt, iż katalońska mapa zachowała się w Bibliotece Ambrosiana w Mediolanie, wcześniej stanowiąc podstawę do wykonania m.in. genueńskiego portolanu na początku XVI w., doprowadziły do przekonania, że w północnej Europie znajdują się dwie dość podobnej wielkości wyspy[11]. Fakt ten częściowo wsparty został daleką od dokładności mapą Olausa Magnusa („Carta marina” wydaną w Wenecji w 1539 r., uzupełnioną w 1555 r. o traktat „Historia de gentibus septentrionalibus”), w której autor poświęcił wiele uwagi północnoeuropejskiej faunie. Ukazanie z kolei wyspy Tile (mitycznej Thule) wraz z innymi mapami tego regionu, jeszcze mniej dokładnymi, jak choćby mapa Jacoba Zieglera z 1532 r., gdzie Islandia ukazana została wertykalnie, upowszechniło błędne przekonania, głównie wśród drukarni weneckich i rzymskich. Po publikacji zaś tzw. mapy Zeniego z 1561 r. oraz rzekomych listów jego przodków: dwóch braci Zeni z końca XIV w. (prawd. ok. 1380-1390 r.), nieistniejąca Fixlanda/Thule stała się symbolem obecności Serenissimy na Morzu Północnym i wręcz zapowiadała możliwość kolonialnej ekspansji Republiki w tym regionie.
[1] Najczęściej wymienia się okres od 1570 do 1670 r. Tak m.in. James A. Welu, The Sources and Development of Cartographic Ornamentation in the Netherlands, w: David Woodward (red.), Art and Cartography. Six Historical Essays, Chicago 1987, s. 147.
[2] „Atlas Major” (zwany też niekiedy „Wielkim Atlasem”) posiadał 600 map formatu znacznie większego niż stosowany przez pozostałe wydawnictwa kartograficzne w publikacjach tego typu. Za: John Rennie Scott, Korea. A Cartographic History, Chicago 2012, s. 46.
[3] Jak wskazuje K. Hastrup znaczenie Islandii wzrosło w XI w., kiedy to wyspa wymieniona została w kilku dokumentach powstałych na terenie kontynentalnej Europy. Za: Kirsten Hastrup, Island of Anthropology. Studies in past and present Iceland, The Viking Collection. Studies in Northern Civilization, vol. 5, Odense 1990, s. 84. Islandia pojawia się również na mapie Al-Idrisiego z 1154 r. Za: Haukur Tómasson, The History of Mapping in Iceland, with Special Reference to Glaciers, „Annals of Glaciology”, vol. 8 (1986), s. 4.
[4] Frederic W. Lucas, The Annals of the Voyages of the Brothers Nicolo and Antonio Zeno in the North Atlantic about the End of the Fourteenth Century and the Claim Founded thereon to a Venetian Discovery of America: a criticism and an indictment, London 1898, s. 29.
[5] Leo Bagrow, History of Cartography, wyd. 2 rozszerzone, New Brunswick 2010, s. 77.
[6] Kirsten Hastrup, Culture and History in Medieval Iceland. An anthropological analysis of structure and change, Oxford 1985, s. 160.
[7] Po uzyskaniu zwierzchności przez Norwegię nad Islandią w latach 1262-1264 w znacznej mierze taka sytuacja była następstwem postanowień umowy pomiędzy Norwegią a Ligą Hanzeatycką z 1294 r., która zastrzegała dla kupców norweskich wyłączność w handlu z Islandią, Wyspami Owczymi, północną Norwegią, Orkadami i Szetlandami. Anglicy (głównie z Bristolu) po raz pierwszy pojawili się w Islandii dopiero w 1415 r., a kupcy Hanzy w 1423 r. Za: Klaus Friedland, The Hanseatic League and Hanse Towns in the Early Penetration of the North, „Arctic”, vol. 37, nr 4 (grudzień 1984), s. 541.
[8] Fridtjof Nansen, Nord i täkeheimen, Kristiania 1911, s. 291; H. Tómasson, op. cit., s. 4.
[9] Farley Mowat, Wyprawy Wikingów. Dawni Normanowie w Grenlandii i Ameryce Północnej, tłum. Wacław Niepokólczycki, Katowice 2008, s. 513.
[10] O tym, że przedstawiony rejon dotyczy Islandii przekonuje porównanie nazw umieszczonych na mapie Mattheusa Prunesa z 1553 r. ze słowami występującymi w języku portugalskim (np. wyraz Espraya oznaczający miejsce wysuszone przez odpływ zostało przetłumaczone jako Spagia, a compa jako campo czyli otwarty teren). Za: F.W. Lucas, op. cit., s. 113.
[11] Podobne nazwy nosiły wyspy na słynnej mapie Fra Mauro z lat 1457-1459 („Ixilandia”) i mapie świata Juana de la Cosy („Frislandia”). Za: Haraldur Sigursson, Some Landmarks in Icelandic Cartography down to the End of the Sixteenth Century, „Arctic”, vol. 37, nr 4 (grudzień 1984), s. 391.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz