Początki gotyku

Pomimo faktu, iż pierwsze dzieła gotyckie powstawały na terenie Francji i angielskich posiadłości już od poł. XII w., to wpływ tego stylu na terenie reszty Europy (np. obecnych Niemiec) dostrzegalny jest dopiero na początku XIII w. Wczesna faza inspiracji gotykiem datuje się tutaj na okres 1230-1300, zaś ok. 1350 r. dochodzi do powstania nowej, niezależnej od rozwoju stylu gotyckiego, koncepcji architektury – tzw. późnego gotyku. Jest to specyficzne koncepcja wizualna, która objawia się właśnie na terenie Rzeszy, polegająca na rezygnacji z idei wysokiej bazyliki, a raczej skierowania ku świątyni halowej jako lepiej odpowiadającej potrzebom kultowym.

Typowym dla gotyku jest odmienna wizja roli człowieka w świecie. Piękno natury, ale także świętych i istoty ludzkiej miało być wyrazem cnót, ale także przywar. Sztuka gotycka staje się bardziej „antropomorficzna”, ale nadal nie można mówić w jej przypadku o pewnym skierowaniu ku humanizmowi, co było przyczyną próby oddzielenia się grubą kreską przez artystów renesansowych. Sama zaś sztuka gotycka była szalenie niekoherentna – z jednej strony wielokrotnie sprawiała ona wrażenie naiwnej czy wręcz ludowej, z drugiej zaś wiele prac skierowanych było do konkretnych odbiorców (jak chociażby bogate iluminowane księgi). Sztuka gotycka czerpała też z tego, że po raz pierwszy pojawił się tak duży popyt na dzieła sztuki. Każde miasto, ród czy poszczególne podmioty organizacji kościelnej wręcz „zamawiało” konkretnych artystów, zaś w większych centrach tworzyły się związki cechowe, bo warsztaty klasztorne nie były już w stanie podołać ilości zamówień. Z tych przyczyn często w przypadku sztuki gotyckiej dostrzec można związki między oddalonymi od siebie obiektami (przykładowo gotycka przebudowa katedry w Gnieźnie bezpośrednio nawiązująca do architektury i rzeźby francuskiej bez pośrednictwa obiektów w Rzeszy). Oznaczało to jednak, że większość sztuki przeniosła się ku miastom, niezależnym zarówno od szlachty, jak i władzy kościelnej. Pojawiła się więc procedura składania zamówień często w odległych miejscach. Najbardziej znanych przykładów dostarcza malarstwo sztalugowe, gdzie pod koniec XV w. składano w Niderlandach zlecenia na wykonanie prac przeznaczonych dla włoskich rodów. Tak było chociażby w przypadku „Tryptyku Portinarich” Hugona van der Goesa (1476-1478), jak i „Sądu Ostatecznego” Hansa Memlinga, który na skutek działalności gdańskiej floty kaperskiej nie dotarł do punktu docelowego.

Oznacza to także, że niektóre warsztaty cechowe zaczęły tworzyć swoją własną renomę, a tym samym konkretni artyści przestali być anonimowi. Przed epoką gotyku posiadamy niewiele wiedzy na temat artystów działających w Europie średniowiecznej za wyjątkiem miniatorstwa, gdzie dość często pojawiała się rycina przedstawiająca autora darującego pracę zleceniodawcy. W przypadku gotyku zjawisko to ulega dramatycznej zmianie – zaczynają pojawiać się przedstawienia artystów (np. w formie kapiteli jako przedstawienia rzeźbiarzy czy architektów), zaś zachowane dokumenty pozwalają przypisać autorstwo konkretnych dziełom. Niektórzy artyści działali także poza sferą kulturalną. Przykładowo Jan van Eyck był dyplomatą burgundzkim, który odwiedził Portugalię i to prawdopodobnie z tego powodu na słynnym ołtarzu gandawskim pojawiły się przedstawienia egzotycznych roślin i drzew. Wykształcanie się lokalnych „szkół” i prowincji artystycznych pogłębiło się, co pozwala przy okazji z większą dokładnością określić działalność poszczególnych warsztatów. Mimo to w XV w. wykształciły się pewne ogólne zarysy sztuki gotyckiej, które były wspólne właściwie dla całej Europy poza środkową i południową Italią. To zjawisko nazywamy gotykiem międzynarodowym. Ta konwencja spowodowała, że sztuka tego okresu (zwłaszcza malarstwo, rzeźba i rzemiosło artystyczne) zaczęła posługiwać się zbliżonym językiem artystycznym, zrozumiałym dla większości odbiorców.

Architektura gotycka we Francji

Początki sztuki gotyckiej wiązać należy z Francją, zwłaszcza silnym ośrodkiem Ile-de-France, a więc centrum politycznym kraju Kapetyngów, gdzie pod koniec 1. poł. XII w. opat Suger zafascynowany teologią światła wyrażoną w pismach pseudo-Dionizego zlecił wzniesienie chóru kościoła opactwa w Saint-Denis. W ślad za tym dziełem zbudowano w ciągu kilku kolejnych dziesięcioleci katedry w Sens, Noyon, Senlis, Laon i Paryżu, posiadające empory otwierające się ku nawie głównej. Katedra gotycka we Francji była więc budowlą bazylikową, zwykle trój- lub pięcionawową z wydłużonym chórem z obejściem i wieńcem kaplic promienistych. Jednolitość wnętrza osiągano natomiast poprzez gęste „usianie” kościoła filarami, opatrzonymi służkami. Zasady techniki budowlanej gotyku były bardziej widoczne na zewnątrz, gdzie zwłaszcza w przypadku francuskich katedr duże znaczenie przypisano przyporom, przenoszącym na zewnątrz ciężar obiektu. Połączone za pomocą łuków odporowych pozwalały na wznoszenie coraz to wyższych sklepień i zredukowanie wielkości filarów. Całość uzupełniona była maswerkami, wimpergami, pinaklami i kwiatonami. Wnętrze kościoła przede wszystkim jednak nakierowane było na wzniosłość, osiąganą także poprzez migotliwe, różnokolorowe światło padające poprzez witraże. Sztuka tego okresu nakierowana była głównie na tekst, bezpośrednie wyrażanie treści religijnych, co często redukuje się jedynie do pojęcia „Biblia pauperum”. Witraże stanowiły zatem kolejny element ucieleśnienia idei „Niebiańskiego Jeruzalem” – stworzenia sfery odbiegającej maksymalnie od krytycznie postrzeganego profanum.

Do poł. XIII w. powstały najważniejsze budowle gotyckie we Francji. Pierwsze kościoły gotyckie pozbawione były maswerków, zaś okna miały charakter lancetowaty i ozdobione były głównie witrażami. Ok. 1200 r. stylistyka uległa pewnej zmianie, w wyniku której upowszechniła się trójdzielna koncepcja ściany świątyni, składająca się z wysokich arkad, następnie tryforium i wreszcie górnej partii okien. Coraz popularniejsze stawały się też sklepienia krzyżowo-żebrowe, którymi zaczęto przykrywać nie tylko partię prezbiterium, ale także przęsła korpusu nawowego. Maswerki jako motyw zdobniczy pojawiły się dopiero w Reims w 1211 r. i zajmowały coraz większe połacie, analogicznie jak rozety czy wimpergi. Rzeźba architektoniczna w okresie dojrzałego gotyku właściwie prawie całkowicie wykroczyła poza wnętrze świątyni. Rozwój tej epoki trwał mniej więcej do wybuchu wojny stuletniej, chociaż już ok. 1260 r. koncepcja świątyni gotyckiej była już ustalona i nie podlegała większym zmianom w późniejszym okresie. W zamian jednak gotyk upowszechnił się i w pewien sposób wykształciły się szkoły regionalne (choć nie tak wyraziste, jak w przypadku sztuki romańskiej). Wyniszczająca wojna toczona przez Francję, Anglię i kilka innych państw tego regionu spowodowała, że w tym zakresie wznoszono właściwie jedynie nieco mniejsze kościoły halowe lub remontowano obiekty pochodzące z wcześniejszych stuleci. Plan świątyń gotyckich nie ulegał tym samym zmianom, chociaż zredukowano, a czasami nawet pozbyto się tryforiów oraz uproszczano plan prezbiterium. Pojawia się za to tzw. rybi pęcherz, a więc specyficzny motyw dekoracyjny, objawiający się przede wszystkim w maswerkach. W XIV i XV w. coraz popularniejsze stawały się też nowe formy sklepień, jak sklepienia gwiaździste, a nawet łuki w ośli grzbiet, a więc z „noskiem” pośrodku.

Późny gotyk we Francji objawiał się także w architekturze świeckiej. Do najbardziej znanych budynków należy pałac Jacquesa Couer w Bourges (na rysunku powyżej) i Hotel Cluny w Paryżu, choć warte uwagi są także ratusze (zwłaszcza w znajdującym się obecnie na terenie Belgii Arras) oraz szpitale (jak ten w Beaune).