Sztuka grecka #1–Kultura minojska

Wspomniane już wcześniej idole cykladzkie to jeden z najstarszych obiektów powstałych w tym regionie, które wiązać możemy w miarę wykształconymi cywilizacjami. Dopiero pod koniec III tysiąclecia p.n.e. dominującym terytorium w okolicy basenu Morza Egejskiego staje się Kreta. Z tych też powodów zanim centrum sztuki przeniosło się na półwysep Peloponezu i wykształciła się później tzw. idea “Hellady”, to na wyspach wschodniej części Morza Śródziemnego powstały najważniejsze dzieła II tysiąclecia p.n.e. Kreta, której niezależność gospodarczą i polityczną zapewniało dogodne położenie geograficzne oraz rozwój hodowli owiec i rolnictwa, obecnie pozbawiona jest wielu tych cech ze względu na zmianę klimatu. Kultura kreteńska, zwana też minojską, powstała ok. 3000 r. .p.n.e. pod wpływem wspomnianych już Cyklad. Najistotniejszy był jednak okres między 2000 a 1600 r. p.n.e., po której pozostały zabytki w postaci kompleksów miejsko-pałacowych. Pałac pozbawiony był fortyfikacji, co jest swoistego rodzaju ewenementem w porównaniu z architekturą tego regionu. Jedynie we wczesnym okresie rozwoju cywilizacji minojskiej wnoszono fortyfikacje, a w średnim i późnym zaniechano tego ze względu na silną flotę, która zapewniała bezpieczeństwo mieszkańcom. Do wnętrza pałacu prowadziły dwa główne wejścia - jedno prowadzące przez portyk, a potem salę kolumnową, drugie zaś przez labirynt korytarzy (prawdopodobnie wygląd pałacu inspirował późniejszy mit o labiryncie i Minotaurze). Większość pomieszczeń nie miała jednak znacznych rozmiarów, lecz były to dość małe pokoje skomunikowane ze sobą skomplikowaną siatką korytarzy. Kreteńczycy przy budowie pałacu uwzględnili też warunki topograficzne - niektóre sale umieszczone wyżej od pozostałych celowo zostały tak wzniesione, by umożliwiać dotarcie do nich bez opuszczania pałacu i uwzględniono czynniki klimatyczne, jak nasłonecznienie. Większość badaczy uważa, że ze względu na fakt, iż zachował się jedynie parter i pomieszczenia piwniczne w Knossos i Fajstos, bardzo trudno określić jest rozkład pomieszczeń na wyższych kondygnacjach. Zachowane fragmenty pozwalają jednak przyjąć hipotezę, że im wyżej znajdowało się dane pomieszczenie, tym było bardziej przestronne i większe. Co ciekawe, pałac pełnił funkcję mieszkalną dla władcy miasta oraz jego świty oraz administracyjną, a także jako lokalny spichlerz (odnaleziono bowiem pitosy – ceramiczne dzbany z pozostałością ówczesnego pożywienia; jeden taki dzban potrafił mieści aż 91.000 litrów). Sam zaś pałac otoczony był pozostałymi budynkami Kreteńczyków, przypominającymi późniejsze rzymskie wille.

Centrum pałacu stanowił główny dziedziniec oraz kilka pomniejszych. Fasady budowniczowie urozmaicili kolumnowymi portykami, zaś mury wznoszono z kamienia i cegły. Reszta była drewniana (przede wszystkim stropy, drzwi i ościeżnice). W Krecie łączono także kolumny powstałe z kamienia z kolumnami drewnianymi. Ma to istotne znaczenie dla rozwoju samego zjawiska “kolumny” w sztuce starożytnej Grecji. Niektórym kolumnom przypisywano znaczenie magiczne lub religijne, zaś w późniejszym okresie drewniane posągi bóstw bardzo przypominające kolumny traktowane były jako swoiste amulety, wcielenia bóstwa i szanowane o wiele bardziej niż np. majestatyczne posągi Fidiasza. Fasada obkładano blokami kamiennymi lub powlekano warstwą gipsu. Po raz pierwszy też na większą skalę zajęto się kanalizacją obiektu - większość pomieszczeń, która uznać może za mieszkalne w przypadku Knossos miała warunki sanitarne, które były na poziomie zbliżonym do tego, jakie później stosowali Rzymianie.

Niezwykle problematyczne jest określenie, jaki był cel pałaców kreteńskich. Zwykle kompleksy te nazywa się pałacami, co sugeruje takie ich przeznaczenie. Z tych przyczyn nadane im nazwy (typu Megaron Królowej) są bardzo umowne. Mogły być inspirowane kompleksami o podobnym charakterze, które wznoszone były na terenie Mezopotamii, zwłaszcza że ogólnie sztuka grecka najstarszego okresu w dużym stopniu zależna była od dorobku Egiptu i państw Międzyrzecza. Jednakże w pałacach Krety archeolodzy nie natrafili na przedstawienia władców czy inskrypcje z imionami bądź pochwałami ich czynów, jakie przecież popularne były w innych państwach w tym okresie. Freski z pałacu przedstawiają jedynie zabawy, uroczystości czy wydarzenia o charakterze rytualnym (jak skoki przez byka) oraz faunę i florę Krety (np. delfiny). Jedynie w przypadku postaci biorących udział w uroczystościach założyć można, że są to ludzie wysoko postawieni w arystokratycznym państwie kreteńskim. Wynika z tego, że w państwie panować musiał ustrój z elitą skupioną wokół mającego 22.000 m2 pałacu w Knossos i pomniejszych w pozostałych miastach. Najmniejsze pałace miały jedynie 100 m2. Jest to tym bardziej istotne, że niektórzy badacze szacują ludność Knossos w okresie jego największej świetności (ok. 1700-1600 p.n.e.) na prawie 100 tysięcy mieszkańców. Inną koncepcją, która potencjalnie można dopuścić, jest idea, że kompleks w Knossos (i analogiczne w innych miastach) nie był pałacem, lecz rozbudowaną świątynia zmarłych. Dostrzeżono bowiem, że niekoniecznie misy kąpielowe (jak je widział Evans i wielu badaczy uznających kompleks w Knossos za pałac) musiały służyć w tym celu, zwłaszcza że wiele z nich wykonanych było z materiałów mało odpornych na wodę. Zdaniem Wunderlicha były to raczej sarkofagi. Jego koncepcja opierała się zatem na konstatacji, że ludność Krety żyła na nizinach, a w części górzystej i wyżynnej umieszczano głównie obiekty kulturowe i religijne. Tym samym takie oddzielenie świątyni zmarłych od ekumen byłoby raczej rozwiązaniem bliższym Staremu Państwu w Egipcie niż Bliskiemu Wschodowi czy sztuce greckiej.

Można jednak przyjąć, że znaczenia „pałacu” lokują się w sferze pośredniej, łączącej kilka funkcji. Pałac stanowi zatem ośrodek polityczny, gdzie znajdowała się oficjalna siedziba króla lub księcia oraz miejsce audiencji i dokonywania aktów państwowych, skarbiec i arsenał. Ponadto w pałacu gromadzone były towary na eksport oraz swoista centrala handlu morskiego, a także tutaj odbywały się „igrzyska” i inne uroczystości sportowe, którym nadano charakter rytualny.

W Knossos, Malii czy Fajstos odkryto okazałe domy, mające dwie lub trzy kondygnacje, zaś miasta zawarły ze sobą coś na kształt “sojuszu” podobnego do tego, jakie miały niekiedy miejsce w przypadku Mezopotamii czy później Fenicji - Knossos, Fajstos czy Malia, Monastiraki, Palaikastro oraz Chania były osobnymi miastami, które nie walczyły ze sobą, lecz współpracowały w ramach wspólnej polityki morskiej (talassokracja). Niektóre większe budynki mieszkalne (umownie zwane „willami”) nie miały jednak charakteru przede wszystkim mieszkalnego, lecz administracyjny. To w nich bowiem znaleziono zapiski wykonane w piśmie linearnym A oraz pieczęcie. Do takich obiektów należy chociażby „willa królewska” oraz „mały pałac” w Knossos. Sposób zaprojektowania budynków znajdujących się w okolicy pałaców wskazuje, że pierwotnie myślano o nich jako o odpowiednikach insul, a więc oddzielnych bloków wokół centralnego dziedzińca, zwykle połączonych uliczkami z miastem i potem, analogicznie jak w przypadku pałaców. Nie sposób też nie wspomnieć o obiektach, które bezspornie uznać należy za świątynie i które zazwyczaj były bardzo oddalone od osiedli ludzkich. Do takich miejsc należy chociażby Kamares, gdzie odnaleziono zbiór kreteńskiej ceramiki oraz dwie jaskinie związane z mitem o narodzinach Zeusa (Idajską i Diktyńską). W Kamares wazy ozdobione były nieregularnymi niesymetrycznymi spiralami i rozetami. Dopiero w późniejszym okresie (tzw. średniominojskim) bardziej popularne stały się inne tematy, jak wizerunki fauny morskiej, zazwyczaj przedstawione bardzo naturalistycznie – ryby, delfiny, mięczaki, ośmiornice.

O istnieniu sanktuariów, w tym bliskich kompleksom pałacowym, świadczyły odnajdywane tam obiekty wotywne, jak chociażby figurki zwierząt i ludzi z uniesionymi rękoma, a także owoce na talerzach. W przypadku „pałaców” sanktuaryjne znaczenie miały przede wszystkim krypty z kolumnami oraz specjalne baseny do rytualnych ablucji. Jednym z kluczowych obiektów w Knossos, wchodzących w skład pałacu jest też Świątynia Podwójnych Siekier, podzielona na trzy części, w której znaleziono wspomniane siekiery, a także obiekty kultowe. Z kolei w pałacu w Malii zachował się kamienny stół ofiarny z wgłębieniami na różne przedmioty.

Szczególnie istotne znaczenie w przypadku wystroju pałaców miały freski. Kreteńczycy korzystali z bardzo mocnych, wyrazistych barwników (różu indyjskiego, błękitu i żółci, zaś kolumny barwiono zwykle na czerwono-czarno). Malarstwo figuralne w domach mieszkalnych było o wiele swobodniejsze niż w przypadku pałaców, gdzie dominowały sceny rytualne czy religijne. Jednakże także i tam znajdowały się mniej poważne sceny, jak przedstawienie chłopca zbierającego krokusy, przedstawienia małp czy ptaków. Zaskakujące może być natomiast nieistnienie w malarstwie tematyki wojennej, która powszechna była (głównie w formie reliefu) w Egipcie czy na Bliskim Wschodzie.

Istniejące do ok. 1500 r. p.n.e. „pax minoica” spowodowało, że oprócz Krety rozwijały się także pobliskie wyspy. Na Terze (w Akrotiri) odnaleziono freski ze scenami podróży morskich i uroczystości portowych. Wybuch wulkanu, zmiany klimatyczne i konflikty zbrojne spowodowały, że załamała się hegemonii Krety, która już od początku 2. tysiąclecia p.n.e. dominowała nad Achają (przejawem tego ma być mit o Tezeuszu). Organizacja państwa po upadku imperium czerpała już w większym stopniu z dorobku kultury mykeńskiej, zaś pałace przestały pełnić istotnej roli dla lokalnego społeczeństwa. Nowe elity władzy zaczęły też ok. 1400 r. p.n.e. posługiwać się nowym typem pisma (pismo linearne B), zaś centrum władzy przeniosło się na półwysep, gdzie już ok. 1600 r. p.n.e. dominować zaczęła kultura mykeńska.