Sztuka Mezopotamii #1–Najstarsza architektura

Architektura Mezopotamii

Istotnym zagadnieniem warunkującym powstanie architektury jest stworzenie nowego tworu społecznego jakim stało się miasto. Koncentrowało ono w sobie większe grupy ludności, wyspecjalizowane rzemiosło, handel, kulty religijne i rytualne. Powstanie jednak nowych ośrodków miało miejsce w różnych odstępach czasowych. Chociaż samo miasto jako ekumena liczy sobie 11-12 tysięcy lat (typu Jerycho, Catal Huyuk, Mohendżo Daro), to jednak sam proces urbanizacji w przypadku Mezopotamii zachodzić zaczął na większą skalę dopiero w V. tysiącleciu p.n.e. Właściwymi ośrodkami miejskimi stały się jednak dopiero ok. 3200 r. p.n.e. miasta Sumerów i Akadów. W pierwszym okresie rozwoju miast, tj. okresie Hassuna (ok. 5000-3500) i następującym po nim okresie ubajdzkim (ok. 3500-3200) pojawiły się okrągłe domy i osady wiejskie. W przypadku przestrzeni o charakterze religijnym istotnym skokiem cywilizacyjnym może być wykształcenie formy świątyni z długą cellą, tj. głównym pomieszczeniem “sacrum”. W późniejszym okresie do tak stworzonej koncepcji świątyni dodano tarasy świątynne, a same świątynie znacznie poszerzyły swój rozmiar.

Specyficzna forma ustrojowa Sumerów, która łączyła w sobie z jednej strony władzę religijną ze świecką poprzez instytucję króla-kapłana i gospodarkę świątynną, stopniowo rozwijana była w kolejnym okresie rozwoju ich miast. W okresach Uruk i Dżembet Nasr (odpowiednio ok. 3200-2800 i ok. 2800-2600) pojawiły się mozaiki z wbijanych stożków. Jednym z najstarszych miejsc, od którego zaczyna się rozwój form świątynnych jest Eridu, założone ok. 5400 r. p.n.e., uznawane przez część badaczy jako najstarsze miasto Mezopotamii. Według sumeryjskiej opowieści założone zostało przez boga Enki, a więc jednego z najwyższych bóstw sumeryjskich. To tam odkryto niewielką świątynię (wielkości 4 na 3 m) w warstwie XVI, którą uznaje się za jedną z najstarszych kaplic. Analogiczne rozwiązania świątynne stały się podstawą dla stworzenie koncepcji form świątynnych, które w najbliższych tysiącleciach zdominowały architekturę całej Mezopotamii. W Eridu było już prostokątne pomieszczenie z czymś na kształt apsydy (nazwa ta dla sztuki starożytnej nie jest moim zdaniem najszczęśliwsza), zastosowano podział wnętrza poprzez występy muru przypominające przypory, wreszcie umieszczono w apsydzie ołtarz i stół ofiarny w centrum głównego pomieszczenia.

W kolejnych stuleciach wraz z rozwojem gospodarki świątynnej dochodziło do wytworzenia się bardziej skomplikowanych form świątynnych, a nawet swoistych konglomeratów świątyń i związanych z nimi funkcjonalnie budynków. Najlepszym przykładem tego zjawiska we wczesnym okresie jest Tepe Gaura, gdzie ok. 3500 r. p.n.e. stworzono coś na kształt ateńskiego “akropolu”. Centrum organizującym budowle jest dziedziniec, otoczony z trzech stron świątyniami, zaś zamknięcie dziedzińca tworzą budynki świeckie. Kluczowym punktem religijnym jest nisza kultowa umieszczona na północnym wschodzie. Bardziej interesująca wydaje się jednak świątynia na północnym zachodzie, bo to ten typ świątyni rozwinięty zostanie bezpośrednio w okresie Uruk. Budynek ten ma rzut z przypominającymi kaplice bocznymi pomieszczeniami obok swojego głównego pomieszczenia (celli).

Kilkudziesięciometrowa świątynia w Uruk, wzniesiona ok. 3000 r. p.n.e., ukazuje potęgę duchowieństwa, ale i możliwości konstrukcyjne wczesnych społeczności. Przede wszystkim tzw. świątynia D jest największą świątynią powstałą we wczesnej Mezopotamii. Swoim kształtem zdaje się przypominać budowle dużo późniejsze, zwłaszcza poprzez wydzielenie czegoś na kształt nawy poprzecznej. Budowniczowie dokonali też innego rozwiązania architektonicznego, a mianowicie odrębnie wydzielili sanktuarium. W ten sposób rozpoczęte zostało powszechne w sztuce starożytnej zjawisko osobnego pomieszczenia kultowego i osobnego, będącego najświętszym miejscem w danej świątyni (analogicznie do adytonu w budowlach greckich). Główne pomieszczenie świątyni przedzielone zostało szeregiem skupionych po jego bokach bocznych pomieszczeniach. Wreszcie, zapewne dla celów konstrukcyjnych, jak i dekoracyjnych, cały obiekt zbudowany został z bardzo grubych murów, pokrytych dodatkowo rzeźbą.

Sumeryjski typ miasta wskazuje na specyficzną zależność pomiędzy świątyniami a pozostałymi budynkami, która w mniejszym stopniu będzie wpływać na urbanistykę po okresie Uruk. Przede wszystkim miasta miały kształt owalu, w którym centrum zajęte było przez budowle świątynne na planie prostokąta. Sposób ich wzniesienia wskazywał na to, że celowo orientowane były na konkretne strony świata, ale same nie stanowiły jakiejś koherentnej całości. Stąd też możliwym było dostawianie kolejnych obiektów, tworzenie jakby addytywnej formy. Widać tu zatem różnicę chociażby od powszechnie znanego rozwiązania, jakim był średniowieczny kompleks klasztorny, a zwłaszcza powstały w okresie nowożytnym.

Okres Dżembet Nasr i kolejne istnienia miast Międzyrzecza cechował się upadkiem budownictwa monumentalnego, nowe budowle były dużo skromniejsze, przypominając w pewien sposób kształt domu z dziedzińcem. Zupełnie inaczej rozwiązywano natomiast wówczas koncepcję pałacu, dotąd podporządkowanego architektonicznie świątyniom. Pałac w Kisz, rozpoczęty został w ok. 2800 r. p.n.e. i wznoszono go w dwóch etapach. Starsza część północna składała się z trzech pomieszczeń, zaś środkowa partia pełniła funkcje administracyjne. Władca zamieszkiwał natomiast w części zachodniej, umieszczonej obok obszernego dziedzińca. Jednym jednak z najlepszych rozwiązań architektonicznych wczesnych państw mezopotamskich był pałac w Mari, wzniesiony ok. 1800 r. p.n.e. w okresie Isin-Larsa. Miasto rywalizujące wówczas o prymat z Babilonem i Aszurem składało się z kilku partii zbudowanych w różnych okresach. Labirynt pomieszczeń łączył w sobie salę audiencyjną, dziedziniec pełniący funkcje reprezentacyjne oraz świątynię. O wiele bardziej funkcjonalnie niż starsza część północna, została południowa partia budowli. To tam wniesiono m.in. kwadratowy dziedziniec z salą tronową i kolejną salę reprezentacyjną. Władca zamieszkiwał w części północnej, zaś jego pomieszczenia posiadały własną kaplicę pałacowa. Nie dziwi więc, że pałac pokryty cyklem malowideł ściennych stał się jednym z największych symboli architektury Mezopotamii, zarówno w swoich czasach, jak i obecnie.

Najwybitniejszym jednak obiektem architektury na tym terenie było założenie pałacowe w Babilonie powstałe za czasów Nabuchodonozora II. Miasto, będące wówczas siedzibą potężnego imperium, posiadało silnie ufortyfikowanych murami i bramami kompleks, skoncentrowany wokół bramy Isztar. Sama brama bogini patronującej Babilonowi stanowiła kluczowy element drogi procesyjnej, zaś fryzy lwów, drzewa życia i inne symbole wieczności ukazywały potęgę, splendor miasta i zapowiadały jego dalszy rozwój. Sposób wykonania obiektu wskazywał raczej na to, że celowo zwrócono uwagę na symbolikę bramy. Miało ona niejako stanowić główne wejście do stolicy i ukazywać wspaniałość budowli w obrębie murów stolicy. W przypadku pałacu Nabuchodonozora II podzielony on został na pięć dziedzińców, organizujących jego przestrzeń. Place połączono bramami, zaś największy z nich prowadził ku sali tronowej. Jednym z najbardziej interesujących jest jednak pałac wschodni, bo to przy nim wzniesiono słynne ogrody Semiramidy, uznane przez Greków za jeden z siedmiu cudów świata.

Zdobycie Babilonu przez Persów nie przerwało rozwoju miasta, ale Achmenidzi większą uwagę skupili na rozwoju swojej stolicy. Korzystając z własnych rozwiązań połączyli je z tradycją mezopotamską i w ten sposób Persepolis mogło rywalizować swym bogactwem z innymi miastami podbitych regionów. Miasto, którego budowę rozpoczął w 518 r. p.n.e. Dariusz I, zdominowane było przez kompleks pałacowy, który z zewnątrz zaskakiwał schodami i okazałymi bramami. Miały one przede wszystkim znaczenie ceremonialne i wiele z nich wykorzystywane było podczas obchodów lokalnych świąt. Odnośnie części reprezentacyjnej podziw budzić musiała sala stu kolumn (tronowa) oraz apadana, gdzie odbywały się audiencje (75 metrów kwadratowych). Założenie stworzono w przeciwieństwie do wielu obiektów mezopotamskich w sposób o wiele bardziej jednolity. Plan ukazuje hierarchiczność zależności między salami, zamiast unikać wielu korytarzy, jak w przypadku kultur wczesnego i średniego okresu świetności państw Mezopotamii. Persepolis stanowiło też istotny obiekt w celu stworzenia wielkoperskiego stylu narodowego. Na wzór tego kompleksu wznoszono bowiem mniejsze, scalając najistotniejsze odkrycia architektoniczne władanych krain. Najwybitniejszym odkryciem Persów było bowiem nowatorskie zastosowanie kolumn, szeroko rozstawionych w obrębie pomieszczeń i de facto je organizujących. Podobne rozwiązania już we wcześniejszym okresie pojawiały się w Egipcie, zaś sam pomysł dużej liczby kolumn stosowany będzie potem także w sztuce średniowiecznej. Żłobkowania na kolumnach i sposób ich zdobienia wskazują raczej, że problem kolumn wynika z kontroli Persji nad Azją Mniejszą, gdzie podobnie rozwiązywano kolumny w stylu jońskim. Samo wejście do pałacu budzić musiało w starożytności wielki podziw. Kserkses stworzył bowiem monumentalny Portyk Narodów. Ogromne wrota zdobione zostały przedstawieniami uskrzydlonych byków, zdających się wzbijać w powietrze. Budulcem stosowanym przez Persów był w przeciwieństwie do ludów Mezopotamii przede wszystkim wapień i skały wapienne. Ograniczano jednak jego eksploatację przede wszystkim do ścian i kolumn, zaś w przypadku niektórych prac nie korzystano z bloków wapiennych, a specjalnie w celach budowlanych tworzono płyty kamienne.