Sztuka prehistoryczna #5–Neolit

Sztuka neolitu

W sztuce tego okresu najbardziej charakterystyczne są figurki kobiece, które znajdowane są na terenie Bliskiego Wschodu, w południowej Europie i w południowej Azji. Większość z nich przedstawia nagie postaci kobiece, zdobione malowidłami na skórze lub tatuażami, z dużą ilością ozdób na ciele (zwłaszcza naszyjnikami i bransoletami). Analogicznie jak w przypadku wspomnianych już z wcześniejszego okresu malowideł naściennych ręce zostały wyprostowane, nogi zaś złączone razem. Kobiety stojące tym razem jednak w przeciwieństwie do paleolitycznych cechują się smukłą sylwetką, podczas gdy siedzące już mają o wiele bujniejsze kształty. Ciekawy może być temat postaci siedzącej z dzieckiem na kolanach. Zdaniem części badaczy można się bowiem w takim przedstawieniu doszukać początków konwencji ukazywania Izydy z Horusem w okresie Średniego Państwa, a nawet podobnego motywu w sztuce greckiej i rzymskiej, który ostatecznie doprowadził do sposobu przedstawiania Maryi z Dzieciątkiem.

Istotnym przykładem sztuki neolitycznej, który jest warty wagi, są idole cykladzkie, powstałe mniej więcej w latach 2900-1100 p.n.e., głównie na wyspach Syros, Naksos i Milos. Charakteryzują się tym, że ukazane postaci ludzkie mają bardzo uproszczone sylwetki, słabo zaznaczoną głowę i ramiona. Dopiero w późniejszym okresie zaczęto przedstawiać postaci bardziej naturalistycznie, a do tematu kobiet dołączyli także mężczyźni ukazani jako wojownicy i muzykanci. Nie jest jednak pewne przeznaczenie tego typu idoli. Ich zwyczajowa nazwa wskazuje, że chodzi tu o przedstawienia religijne lub rytualne, ale nie jest to do końca pewne. Podobnie, jak w innych kulturach tego okresu, takie małe figurki (ok. 20-50 cm) wkładano do grobów, zaś większe mogły pełnić jakąś rolę kultową. Możliwe więc, że niektóre przedstawiały lokalne bóstwa.

Przedstawienia Bogini Matki są chyba najbardziej znanymi obiektami rzeźby powstałej w okresie neolitu. Słynne obiekty znajdujące się w Can Hasan (okres chalkolitu) i Catal Huyuk są najlepszymi przykładami ówczesnej sztuki. Zwykle w towarzystwie przedstawionego bóstwa pojawia się kot, czasami nawet w ciała bogini wychodzi płód, wystawiający nóżki w trakcie porodu. Czasami pojawia się nawet Bogini Matka w momencie aktu seksualnego bądź w towarzystwie młodego mężczyzny, którego interpretować można jako syna lub kochanka. W przypadku kultur śródziemnomorskich znaczenie wydaje się potwierdzać także obecność byków, o których wiemy, że na Cykladach i na Krecie był symbolem płodności. Tym samym Bogini Matka może być interpretowana jako symbol płodności Ziemi i powiązana z cyklem biologicznym przyrody.

Odnośnie architektury najbardziej charakterystycznymi przykładami są dolmeny i kręgi, tworzące tzw. architekturę monumentalną. Dolmen, którego nazwa wywodzi się z języka bretońskiego i oznacza „kamienny stół”, to rodzaj budowli ułożonej z kilkunastu kamieni, niekiedy pokryty rytualnymi znakami. We Francji szczególnie popularne były siekiery, na Krecie podwójne siekiery, a w Anglii formy przypominające statki. Nie jest to typ architektoniczny typowy tylko dla tego regionu. Pojawiają się także na Półwyspie Iberyjskim, w Islandii, Danii, a nawet w Korei. Obiekty istniejące w Pirenejach wskazują, że przynajmniej część z nich stosowano do chowania zmarłych. Ewolucja sposobu ułożenia pomieszczeń wskazuje natomiast, że obawiając się rabusiów czy potencjalnych niszczycieli (analogicznie jak w przypadku egipskich piramid) przykrywano je sztucznymi kopułami. Najbardziej zróżnicowane dolmeny pojawiają się na Półwyspie Iberyjskim, stąd też wynika teza, że to tam po raz pierwszy zastosowano to rozwiązanie. Najstarsze dolmeny z okresu końca neolitu zbudowane są z kilku bloków kamiennych przykrytych pojedynczą płytą. Druga grupa stanowi dolmeny z korytarzem, gdzie izba grobowa ma kształt bardziej regularny, np. okręgu. Czasami plan jest jednak wydłużony, zaś kamienie umiejscowiono jeden na drugim. Ostatni typ to ten, w którym dolmeny przypominają już grobowce kopułowe i wydają się być najbardziej zaawansowane architektonicznie. Tego typu grobowce, wznoszone z mniejszych kamieni niż dwa wcześniejsze typy, znajdujemy chociażby w Jerez de los Caballeros, Los Mirrales czy istotnym Cueva del Romeral. Zwłaszcza ten ostatni obiekt skonfrontowany z dorobkiem architektonicznym kultury mykeńskiej wskazuje na duże podobieństwo celów i zaawansowania technologicznego ludów tego terytorium. Długi korytarz oraz okrągłe pomieszczenie uzupełnione zostały drzwiami i monolitycznym nadprożem. Obok głównego pomieszczenia znajduje się też mniejsze, do którego prowadzi też węższy korytarz. Podobieństwo wydaje się więc uderzające i świadczy o zbliżonej drodze rozwoju poszczególnych kultur śródziemnomorskich.

Najsłynniejszym jednak obiektem neolitycznej architektury monumentalnej jest Stonehenge, wzniesione ok. 2600-2000 r. p.n.e. Ogromny krąg skorelowano ze światłem słonecznym podczas przesilenia letniego, co oznacza, że możliwe, iż służył właśnie do obrzędów kultu solarnego. Pierwotnie był to krąg drewniany, potem niewielki krąg kamienny, który wreszcie rozszerzono do dzisiejszych rozmiarów. Największy kamień ma wielkość 7 m i masę 50 ton, zaś kamień poziomy – 5 m. Badania wykazały, że kamienie sprowadzono z Walii rzekami, co jedynie ukazuje zaawansowanie inżynieryjne ludów zamieszkujących ten region. Co więcej udało się ustalić podstawową jednostkę długości, jaką posługiwali się twórcy Stonehenge i był to odpowiednik 0,829 metra.

Znajdowane na terenie całej zachodniej i środkowej Europy menhiry to wkopane w ziemię monolity skalne. Uznaje się powszechnie, choć nie bez większych wątpliwości, że upamiętniają one konkretne bóstwa, niekiedy zaś że stanowią formę kamienia nagrobnego. W niektórych miejscach (jak francuskie Carnac, 4500-2500 r. p.n.e.) menhiry ustawione wręcz zostały w formie linearnych kompleksów, jednak brak jest ogólnej reguły ich ustawiania (np. nawiązania do konkretnego kierunku geograficznego).

Warto jeszcze raz wrócić do Valcamonica, gdzie prace z okresu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza wskazują na zupełnie inną treść niż ukazywana dotąd. Ryty z tego miejsca utrwalają przede wszystkim życie mieszkańców, zaś jedna z kompozycji zwaną „Mapą di Bedolina” jest pierwszym znanym planem ukazującym wspólnotę rolniczą epoki brązu. Ukazano na niej obok domów i działek także orzącego mężczyznę z wołami i kobiety z motykami (pojawiają się tezy, że przedstawienia motyk są symbolem płodności). Pojawiają się też sceny o charakterze erotycznym, w tym ryt na skale z Coren de Valento, gdzie mężczyzna uprawia stosunek z klaczą lub oślicą. Scena ta ma oczywiście charakter rytualny. Odnosząc ja do informacji zachowanych na temat Celtów i Galów stwierdzić można, że prawdopodobnie chodzi o rytuał konsekracji panującego, który dotrwał nawet do XII w. Po tym akcie mięso klaczy w średniowieczu spożywane było przez króla i uczestników ceremonii (wedle opowieści kronikarza Girarda de Cambri, który opisywał swoje doświadczenia w jednym z państw obecnej Irlandii). Podniesione zaś trzy palce w górę (ewidentnie zaznaczone przez „artystę”) ukazywać zatem mogą moment przysięgi.